YAŞLI BİREYLERE KENTİÇİ TOPLU ULAŞIMDA ÜCRETSİZ FAYDALANMA HAKKI VERİL

 

YAŞLI BİREYLERE KENTİÇİ TOPLU ULAŞIMDA ÜCRETSİZ FAYDALANMA HAKKI VERİLMESİ VE İSTANBUL’DA YOLCU SAYILARINA ETKİSİ

 

Güller YILDIZ[1]

Prof. Dr. Tuncer TOPRAK [2]

 

 

ÖZET

 

Sanayileşme, ekonomik alandaki gelişmeler, endüstrileşme ve bilgi toplumuna geçiş v.s gibi sebeplerle tüm Dünyada olduğu gibi Türkiye’de de ortalama yaşam süresi uzamıştır. Kentlileşme süreçleri, geniş aile modelinin yerini çekirdek aile modeline bırakmasına ve geleneksel geniş aile içindeki rollerin değişmesine yol açmıştır. Artan yaşlı nüfus ve değişen toplumsal yapı sonucu yaşamın ilerleyen dönemlerinde ortaya çıkan sağlık, bakım ve sosyal ihtiyaçlarını giderecek politikaların kamu tamu tarafından üretilmesinin gerekliliği ortaya çıkmıştır. Türkiye Cumhuriyetinde yürürlükteki Anayasa “Yaşlıların devlet tarafından korunacağı ve yaşlılara yapılacak devlet yardımı ve diğer hakların kanunla düzenleneceği” hükmünü amirdir. 4736 Sayılı Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Ürettikleri Mal ve Hizmet Tarifeleri ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunda 2013 yılında yapılan değişiklik ile 65 yaş üstü bireylere kent içi toplu taşıma hizmetinden ücretsiz faydalanma hakkı getirilmiştir. Bu çalışmada; İstanbul genelinde toplu taşıma hizmeti veren kara, deniz ve raylı sistemler tarafından taşınan yolcu sayıları BELBİM elektronik bilet verileri üzerinden analiz edilmiştir. Yasal düzenlemenin İstanbul ilinde yaşlı bireylerin yolcu hareketliğine etkisi ve bu konuda yaşanan sorunlar ve çözüm önerilerinin sunulması hedeflenmiştir.

 

Anahtar Kelimeler: yaşlı, kentiçi ulaşım, mobilite, dezavantaj, sosyal devlet, gelir desteği,

GİRİŞ

 

Yaşlanma, organizmanın giderek biyolojik verimliliğinin yitirmesi, çevresine uyumda güçlük çekmesi ve direnç mekanizmalarında gerileme olarak tanımlanabilir. Gelişen teknoloji ve toplumsal gelişmeler neticesinde yaşlılık sınırının yükselmesine rağmen genel olarak 65 yaş yaşlılığın başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Ancak kronolojik yaşın tek ölçüt olması doğru değildir. Yaşlılığın tanımlanmasında psikolojik, sosyolojik, ve genetik nedenlerle yaşlılık algısının değişkenlik arz ettiği görülmektedir. Antik çağda her 100 insandan sadece biri 60 yaşına ulaşırken, Romalı bir askerin ortalama ömrünün 22 yıl olduğu bilinmektedir. 20. Yüzyılın başlarına kadar dünyada uzun ömür sürmek için uygun ortam olmadığı, Avrupa Kıtasında ortalama ömrün 50 yıl olduğu, genellikle iyi yaşama imkânlarına sahip devlet adamları, krallar, filozoflar ve yüksek rütbeli askerlerin uzun süre yaşayabildikleri (Kutsal 2007) ifade edilmektedir.

Yirminci yüzyıl sonrasında yaşlı nüfusun oranında ciddi bir artış gözlenmiştir. Doğurganlığın azalmasına rağmen sağlık hizmetlerinin gelişmesi (hastalıkların tedavisi) kronik hastalıkların görülmesindeki azalma, sosyal-ekonomik durumun düzelmesi, yaşam standartlarının artması ve hijyen gibi sebeplerle doğumdan ölüme beklenen yaşam süresi uzamıştır. 1970-2025 yılları arasında dünyada yaşlıların sayısının 694 milyon (% 22,3) olacağı tahmin edilmektedir. (Kalkınma Bakanlığı, 2014) 

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), 1963 yılında yaşlıların sağlık sorunları hakkında düzenlediği bir toplantıda yaşlıları üçe ayırmıştır. DSÖ ölçütlerine göre, bir toplumda 65 yaş ve üstü bireylerin toplam nüfusa oranlarına göre, toplular için “genç-olgun-yaşlı” tanımlamaları yapılabilmektedir. Yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki oranı yüzde 4’ten az ise “genç nüfus”, yüzde 4-6,9 arasında ise “olgun nüfus”, yüzde 7 -10 arasında ise “yaşlı nüfus”, yüzde10’un üzerinde ise “çok yaşlı nüfus” olarak tanımlanmaktadır.

Tıbbi ve toplumsal gelişmelerin yaşlılık sınırını yukarıya çektiği bilinmekle birlikte yaşam kalitesini artırmadan eskiye oranla daha uzun bir hayat sürmenin bir anlamı olmadığı bilinmektedir. Genç popülasyonda tıbbi hedef tedavi iken geriatrik popülasyonda esas hedef “yaşam kalitesinin korunması”dır. (Kutsal,2018) Dünya nüfusunun yaşlanması şeklinde ortaya çıkan demografik değişimler; ekonomik büyüme, istihdam, üretken işgücü, özel tasarruflar, vergi yükü ve yaşam standartları gibi birçok ekonomik ve sosyal sonuçların irdelenmesine duyulan ihtiyacı arttırmaktadır (Kinsella ve He, 2009).

Avrupa Birliği Konseyi tarafından 2012 yılı “Aktif Yaşlanma ve Nesiller Arası Dayanışma” yılı olarak kabul edilmiştir. Aktif yaşlanma; yaşlı insanların sağlıklı bir şekilde yaşamaları, çalışma ve üretmeye devam ederek topluma katkı sunmaya devam edebilmeleri için alınması gerekli önlemleri de içeren kavramdır. Yaşlı birey için aktif yaşlanmanın kriterleri; (i) istihdama katılım, çalışmaya devam etme/edebilme, (ii) gönüllü faaliyetlerde etkili olma ve katılma, (iii) bağımsız ve özerk bir yaşam, (iv) sağlıklı yaşamı sürdürebilme olarak sıralanmaktadır. (Kalkınma Bakanlığı 2012)

TÜRKİYE’DE YAŞLILIK

Türkiye’de 1927 yılında yapılan ilk nüfus sayımında toplam nüfus 13,6 milyondur. Bu dönemde uzun süren savaşlar, ölüm, göç ve kayıplar sebebiyle nüfus azalmış, nüfusun cinsiyet dağılımında da önemli sayılabilecek farklılıklar oluşmuştur. 15-49 yaş gurubundaki kadın sayısı, erkeklere göre (800.000.) fazladır. Öte yandan salgın ve bulaşıcı hastalıklar nedeniyle yetişkin ölüm hızı da yüksektir. Cumhuriyetin ilk yıllarında nüfusun artırılması için politikalar geliştirilmiştir 1945-1960 döneminde Dünya Sağlık Örgütü’nün katkıları ve gelişen tıp teknolojisinin halk sağlığı uygulamaları ile ölüm hızı düşmüş, doğum hızı yükselmiştir. 1945-1948 arasında nüfus yüzde 3 e varan bir hızla artmıştır. Toplam nüfus 18 milyona yükselmiş 1960 yıllarının başında ise, 1927 yılına göre iki kat artarak 28 milyona yaklaşmıştır.1960 tarihinden sonra, nüfus artış hızı azalmaya başlamıştır. Günümüzde binde 13 seviyesinde olan nüfus artış hızının Cumhuriyetin 100. yılı olan 2023’de binde 9 seviyelerine düşeceği öngörülmektedir. Türkiye’deki nüfus artış hızı 1960’lardan başlayarak sürekli azalmasına karşın, nüfus büyüklüğü artarak 1990 yılında 56 milyona, 2000’li yılların sonunda 72 milyona ulaşmıştır. Cumhuriyetin 100. Yılında nüfusun 82,3 milyon olması beklenmektedir. (Hacettepe Üniversitesi,2008)

Nüfus içinde yaş yapısının değişerek, çocukların ve gençlerin oranının azalması ve yaşlı insanların oranının artması nüfusun yaşlanması olarak kendini göstermiştir. Bu sürede 65 yaş ve üstü bireylerin oranı 1935 yılında yüzde 3.9 iken 1965 yılında yüzde 4 olmuştur. 2000 yılına kadar bu yaş grubundaki bireylerin toplam nüfus içindeki paylarında ciddi bir artış gözlenmemiştir. Ancak 65 yaş ve üstü bireylerin toplam nüfus içindeki payları 2000 yılında yüzde 5,7, 2007 yılında ise yüzde 7,1, olarak 2011 yılında ise yüzde 7,3 olarak hesaplanmıştır. Dünya Sağlık Örgütünün yaptığı sınıflama dikkate alındığında; Türkiye, 1965 - 2000 yılları arasında “olgun nüfus” sürecini tamamlamış, 2007 yılından itibaren “yaşlı nüfus” olarak tanımlanma noktasına gelmiştir. (Kalkınma Bakanlığı, 2014) Türkiye’de 1935-2017 yılları arasında yaş guruplarının toplam nüfus içindeki oranı Tablo 1’de Nüfus artış eğrisi şekil 1’de 65 yaş üstü nüfus artış grafiği Şekil 2.’de sunulmuştur.

 

Türkiye'de yaş gruplarının toplam nüfus içerisindeki dağılımı (1935-2017)
Yıl	Toplam Nüfus	0 - 14 Yaş	15 - 65 Yaş	65 + Yaş
1935	16.158.385	41,4	54,7	3,9
1945	18.790.174	39,5	57,1	3,3
1955	24.064.763	39,3	57,3	3,4
1965	31.391.421	41,9	54,1	4
1975	40.647.719	40,6	54,8	4,6
1985	50.664.58	37,6	58,2	4,2
1990	56.473.35	35	60,7	4,3
2000	67.803.927	29,8	64,5	5,7
2007	70.586.256	26,4	66,5	7,1
2011	74.724.269	25,3	67,4	7,3
2012	75.627.384	24,9	67,6	7,5
2013	76 667 864	24,6	67,7	7,7
2014	77 695 904	24,3	67,8	8,0
2015	78 741 053	24,0	67,8	8,2
2016	79 814 871	23,7	68,0	8,3
2017	80 810 525	23,6	67,9	8,5

 

Tablo.1.Türkiye’de toplam nüfus içindeki yaş guruplarının oranı(TUİK,2017)

 

Şekil.1. 1935-2017 yılları nüfus artışı eğrisi.

 

Şekil.2. 1935-2017 65 yaş üstü nüfus artış eğrisi

İSTANBUL’DA NÜFUS VE DEMOGRAFİ

İstanbul; Türkiye’nin nüfus, ekonomik göstergeler, kültürel ve tarihi birikim olarak en önemli şehridir. Türkiye İstatistik Kurumu Tarafından yapılan adrese dayalı nüfus sayımına göre İstanbul’un 2017 yılı nüfus sayısı 15.029.231'dir. Nüfus Yoğunluğu 2.892 /km2’dir. İstanbul nüfusunun 65 yaş üstü dağılımı; 65-69 yaş arası 379.085 kişi, yüzde 2,52, 70-74 yaş arası 248.153 kişi yüzde 1,65, 75-79 yaş arası 168.998 kişi  yüzde 1,12, 80-84 yaş arası 107.793 kişi yüzde 0,72, 85-89 yaş arası 60.435 kişi yüzde 0,40, 90 üstü yaş arası 25.401 kişi yüzde 0,17 olmak üzere 65 yaş üzeri nüfus toplam 989.865 kişi olup, toplam nüfus içindeki oranı yüzde 6.58 ‘dir.

2017 adrese dayalı nüfus verilerine göre  65 yaş üzeri nüfusun toplam nüfus içindeki oranı yüzde 4-6,9 oranı arasında kalmaktadır. İstanbul için DSÖ ölçütlerine göre “olgun nüfus” tanımlaması yapılabilmektedir.Türkiye nüfusu ortalamasına göre İstanbul’un nüfusunun yaş ortalamasının daha genç olduğu ifade edilebilir. (TUİK,2017)

Bu makale kapsamında 2013 yılında yasal düzenleme ile yaşlılara kentiçi toplu taşıma araçlarından ücretsiz toplu taşıma hakkı verilmesinden  bir yıl önceki (2012) yolcu sayıları ile 2016 ve 2017 yılları arasındaki 65 yaş üstü bireylerin yolculuk sayıları kıyaslanacağından İstanbul nüfusunun 2012,2016 ve 2017 yılı yaşlara göre dağılımına ve yolcu sayılarına ilişkin veriler incelenmiştir. İstanbul’da 2012, 2016, 2017 yılı nüfus verileri Tablo 2 ‘te görülmektedir.

 

 

Tablo 2. İstanbul ilinde 2012, 2016, 2017 yılları yaş gruplarına göre nüfus verileri

 

ULAŞIM VE KAMU HİZMETİ

Sanayileşme ile başlayan hızlı kentleşme, artan nüfus yoğunluğu, çalışma hayatına katılım ekonomik ve sosyal sebeplerle ulaşım ihtiyacı en temel ihtiyaçlardan sayılmaya başlamıştır. Kentlileşme ile birlikte bireylerin birinci derecedeki ihtiyaçlarının dışında sosyal ve kültürel içerikli etkinliklere ihtiyaç duyulmakta ve ulaşım kentlerde yaşayan insanların sosyal ihtiyaçlarının da karşılanması için verilen bir hizmete dönüşmektedir.   (Miller, 2003: 6)

 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanununun 7 inci maddesi  ulaşım işini ”Büyükşehir Belediyesinin Görev, Yetki ve Sorumlulukları “ başlığı altında, 5393 sayılı Belediye Kanununun 14 üncü maddesi “hem görev ve sorumluluk”  15 inci maddede  ise “yetki ve imtiyaz” başlığı altında düzenlemiştir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) ;  2018 Yılı Performans Esaslı Yatırım ve Hizmetlerin Ana Hizmet Alanına Göre Harcama Dağılımında, toplam bütçenin yüzde 43,45 lik payını ulaşım hizmetine ayırmıştır. (İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2016)

MOBİLİTE

Kabul edilmiş ortak bir tanımı olmamakla birlikte mobil terimi, verilen bir birimin hareket edebilme veya ettirilme durumu, mobilite ise hareketi sağlama kabiliyeti olarak anlaşılır. Mobilite kavramı; tıp, iletişim teknolojileri, sosyoloji, ekonomi gibi birbirinden bağımsız disiplinlerde farklı anlamlarda kullanılmaktadır. Bu makale kapsamında günlük hayatta kişi, eşya ve araçların bir yerden bir yere hareket etme kabiliyetini tanımlamak üzere kullanılacaktır.  (Başkaya, 2017)

GELİR DESTEĞİ

4736 sayılı Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Ürettikleri Mal ve Hizmet Tarifeleri ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun 1 inci maddesinde 12.07.2013 tarihinde yapılan değişiklik ile " Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişilere, demiryolları ve denizyollarının şehir.  içi hatları ile belediyelere, belediyeler tarafından kurulan şirketlere, birlik, müessese ve işletmelere veya belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehir içi toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz olarak, demiryolları ve denizyollarının şehirlerarası hatlarından ise %50 indirimli olarak yararlanma" imkânı tanınmıştır.

Özel işletmecilerin kanunun zorunlu saydığı kişileri ücretsiz taşıdıkları için uğradıkları gelir kaybını azaltmak amacıyla 4736 Sayılı Kanunun birinci maddesine 07.04.2015 tarihinde eklenen fıkra ile (Ek fıkra: 27/3/2015-6637/17 md.) İkinci ve üçüncü fıkra hükümleri kapsamında, belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehiriçi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı ile özel deniz ulaşımı aracı için bunların işletmecilerine, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı bütçesine bu amaçla konulan ödenekten ilgili belediyeler aracılığıyla her ay gelir desteği ödemesi yapılır. Yapılacak aylık gelir desteği ödemesini yıllık olarak belirlemeye, bu tutarı faaliyette bulunulan yere ve/veya belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehiriçi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracını taşıma kapasitesine göre farklılaştırmaya ve yapılacak ödemeye ilişkin diğer esas ve usuller Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ve Maliye Bakanlığı tarafından müştereken altı ay içinde belirlenir. Şeklinde düzenleme eklenmiştir.

Gelir desteği ödenmesine ilişkin detaylar  “Ücretsiz Seyahat Kapsamında Yapılacak Gelir Desteği Ödemesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik” ile belirlenmiş, bu konuda yetki ve sorumluluk, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığına verilmiştir. Bu makalede  “gelir desteği”  65 yaş üstü bireyleri, engelli, terör mağduru ve şehit yakınlarını şehir içi toplu taşıma araçlarında ücretsiz taşıyan özel işletmecilere,  Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından kanun ve yönetmelik kapsamında ödenen parayı ifade etmektedir.

YÖNTEM VE BULGULAR

 

Bu bölümde İstanbul’da toplu taşıma ile ilgili genel bilgilerin yanı sıra 2017 yılında ortalama günlük yolcu sayıları ve halkın ulaşım tercihleri hakkındaki bilgiler paylaşılmıştır.  Yaşlılara kent içi toplu ulaşımda ücretsiz seyahat hakkı uygulamasının henüz başlamadığı 2012 yılı ile 2016 ve 2017 yılları yolculuk sayıları BELBİM Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş.          (BELBİM) den, özel işletmecilerin işletme maliyetleri İstanbul Belediyesi İştirak Şirketlerinden OTOBÜS A.Ş ‘den temin edilmiştir.  Gelir desteği maliyet kıyaslaması yapılmıştır. Analiz sonucu ortaya çıkan bulgular değerlendirilmiş ve çözüm önerileri sunulmuştur.

 

İSTANBUL’DA TOPLU ULAŞIM

 

İstanbul Büyükşehir Belediyesi 2015-2019 yılları Stratejik Planında; sağlıklı bir ulaşım alt yapısını geliştirmek, kent bütününe yönelik ulaşım ana planının revizyonu, toplu ulaşımı teşvik, özel otomobil bağımlılığının azaltılması, karayolu ağının geliştirilmesi, trafik yönetiminin ve güvenliğinin artırılması, kent içi toplu taşımanın konforunu ve hızını artırmak için raylı sistem taşımacılığının artırılması konusunda çalışmalar yapılması öngörülmektedir. (İBB SP, 2016)

 

İstanbul’da toplu taşıma yapan kurumlar; İstanbul Büyükşehir Belediyesine bağlı İstanbul Elektrik, Tramvay ve Tünel İşletmeleri Genel Müdürlüğü (İETT) İstanbul Büyükşehir Belediyesi İştirak şirketlerinden İstanbul Otobüs A.Ş Metro A.Ş,  Şehir Hatları, Türkiye Devlet Demiryolları tarafından işletilen Marmaray,  özel kurumlar tarafından işletilen İDO,  minibüs - taksi- deniz motorları -servis araçlarıdır. İstanbul’un toplu ulaşımında coğrafi yapısı itibariyle lastik tekerlekli sistemler, raylı sistemler ve denizyolu modları birlikte kullanılmaktadır. Bu nedenle toplu taşıma türleri arasındaki entegrasyon ve planlama önemli hale gelmektedir.

 

İstanbul'da toplu ulaşım araçlarında (İETT, Otobüs A.Ş. ve Özel Halk Otobüsleri ile raylı ve deniz ulaşım sistemlerinde) uygulanacak ücret tarifesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Ulaşım Koordinasyon Merkezi’nin (UKOME) kararıyla belirlenmektedir. UKOME kararlarıyla; tam bilet, öğrenci bileti, indirimli bilet, tam aylık mavi kart, indirimli aylık sosyal kart, öğrenci aylık mavi kart olarak farklı tarifeler uygulanmaktadır.

 

Toplu taşıma araçlarında İstanbulkart ile yapılan yolculuklarda aktarmalı binişler için aktarma indirimi uygulanmaktadır. İstanbulkartın dışında Bir, iki, üç, beş, on geçişlik kartlar ve jeton ile de yolculuk yapılabilmektedir. Aktarma indirimi Metrobüste yoktur, Metrobüste gidilen durak sayısına göre yapılan indirim, iniş yerindeki kontuarlardan istanbulkarta iade olarak geri ödenmektedir. Nakit para ile ödeme kaldırılmıştır. Uygulanan ücretlendirme sistemleri ile İstanbul genelinde yolculuk yapan tüm yolcuların sayıları, hangi tarife üzerinden ödeme yaptıkları ve toplanan ücretin miktarı ile ilgili büyük oranda sağlıklı veriye ulaşmak mümkündür. Kent içi ücretsiz toplu taşıma hizmetinden ücretsiz faydalanma hakkı olan bireyler İETT Genel Müdürlüğünden temin ettikleri ücretsiz kartlarıyla yolculuk yapmaktadır ancak, nadir de olsa İstanbul genelinde ücretsiz kent içi toplu taşıma hakkı olan bireyler nüfus cüzdanı ile yolculuk yaptıkları görülmektedir. Nüfus cüzdanı göstererek yolculuk yapanların sayılarına ulaşamamak bu araştırmanın kısıtlarındandır.

 

ORTALAMA GÜNLÜK YOLCU SAYILARI

2017 verilerine göre İstanbul'da her gün özel araç taşımacılığı dışında maksimum 12.939.687 elektronik bilet kullanılmak suretiyle karayolu, denizyolu ve raylı/banliyö ile seyahat edilmektedir. Karayolu taşımacılığı yüzde 78, raylı sistem taşımacılığı yüzde 18, denizyolu taşımacılığı ise yüzde 4 oranındadır.

İstanbul’da toplu ulaşımda en fazla kullanılan sistem karayolu taşımacılığıdır. İstanbul'da 2017 yılı verilerine göre; özel otomobiller dışında, karayolları taşımacılığı ile günde taşınan maksimum yolculuk sayısı 10.095.485'tir. Karayolu ile taşınan yolculuk sayısının yüzde 37,5’ine tekabül eden 3.785.791’ i otobüs ve metrobüsle, yüzde 25,4’üne tekabül eden 2.560.270’i servisle, yüzde 20,5’ine tekabül eden 2.073.600’ü minübüsle ve yüzde16,6’sına tekabül eden 1.675.824’ü ise taksi veya dolmuşla seyahat etmektedir.

Raylı sistemler; İstanbul’da yolcu sayıları bakımından ikinci sırada yer alan toplu taşıma türüdür. 2017 yılı verilerine göre, raylı sistemler ile taşınan maksimum yolculuk sayısı 2.277.444'tir. Raylı sistemler ile taşınan yolculuk sayısının yüzde 90,8’ine tekabül eden 2.067.461’i Metro-LRT-Tramvay-Fünikülerile, yüzde 9,21 sine tekabül eden 209.983’ü ise Marmaray ile seyahat etmektedir.

İstanbul'da 2017 yılı verilerine göre; deniz yolu taşımacılığı ile günde maksimum yolculuk sayısı 566.758'dir. Deniz taşımacılığı ile yapılan yolculuk sayısının yüzde 44,5’ine tekabül eden  252.231’i şehir hatları ile yüzde 30,5’ine tekabül eden İDO ile ve yüzde 25’ine tekabül eden 141.467’si Özel Tekne/Motor ile seyahat etmektedir. Yolculuk tercihlerine göre günlük yolcu taşıma oranlarını gösteren grafik Şekil 3.’te gösterilmiştir. (İETT SP, 2017)

 

 

Şekil 3: 2017 verilerine göre İstanbul’da taşımacılık tür ve oranları

 

YOLCU SAYILARI KARŞILAŞTIRMA

 

İstanbul’da 2012 yılında toplam 1.553.304.850 elektronik biletin; 1.048.247.069 ‘i tam bilet, 412.647.962’si tip 1 indirimli (öğrenci) 22684.044 ‘ü öğretmen 69.684.044’ü yaşlı (60 yaş üstü) 5’i tip 2 indirimlitoplu taşıma olarak gerçekleşmiştir.  2012 yılında İstanbul içinde kullanılan toplam biletin yüzde olarak dağılımı; yüzde 67’ si tam bilet, yüzde 27 si Tip 1 indirimli (öğrenci), yüzde 5’i  tip 2 indirimli yaşlı  (60 yaş üstü), yüzde 1’i Tip 2 indirimli            (Öğretmen)  gerçekleşmiştir.

4736 sayılı Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Ürettikleri Mal ve Hizmet Tarifeleri ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun 1inci maddesinde 2013 yılında yapılan değişiklik ile 65 yaş üstü bireylere kent içi toplu taşıma hizmetinden faydalanmayı ücretsiz hale getirmiştir. Değişiklikten sonra 60-65 yaş arası yaşlılar toplu taşımada tip indirimli sosyal bilet kullanmaya devam etmiştir. 65 yaş üstü bireyler ise toplu taşımadan ücretsiz faydalanmaya başlamıştır. 2012 yılında kullanılan 69.684.044 elektronik bilet sayısına 65 yaş üstü bireyler de dâhildir. Söz konusu yolculuk sayısı içinde 65 yaş üstü bireylerin sayısının ne olduğu tespit edilememiştir. İstanbul’da 2016 yılı içinde kullanılan toplam biletin yüzde 60’  ı tam bilet, yüzde 32 İndirimli Tip 1 Öğrenci, yüzde 1 ‘i tip 2 indirimli öğretmen, yüzde 2’tip 2 indirimli yaşlı  (60-65 arası) , yüzde 5 ‘i ise ücretsiz yolcu (65 yaş üstü, engelli, şehit yakını, gazi ve gazi yakınlarından)  oluşmuştur.

 

İstanbul ‘da 2017 yılında kullanılan toplam biletin yüzde 59 ‘u  tam bilet, yüzde  33 ‘ü tip 1 indirimli (öğrenci)  yüzde 2 ‘si yaşlı 60-65 yaş arası indirimli, yüzde 1 ‘i tip 2 indirimli  (öğretmen), yüzde  5’i ücretsiz (65 yaş üstü, engelli, şehit yakını, gazi ve gazi yakınlarından)  oluşmaktadır. Tam bilet kullanımı 2012’de yüzde 67 iken 2016 ‘da yüzde 60 ‘a 2017’de ise yüzde 59 a düştüğü tespit edilmektedir.  2012,2016 ve 2017 yıllarında kullanılan biletlerin tarife ve yolculuk sayılarını gösteren grafik Şekil 4 ‘te sunulmaktadır. (BELBİM,2017)

 

 

 

 

Şekil 4: İstanbul’da 2012,2016 ve 2017 yıllarında  bilet sayıları artış grafiği

Not: 2012 verilerinde 65+ yaş ücretsiz uygulaması başlamadığı için yaşlı sayılarına 60 yaş üzeri indirimli bilet kullanan yolcu sayıları baz alınmıştır.

Yaşlı indirimi kullanan 60-65 yaş arası ve 65 yaş üstü yolcuların yolculuk taleplerinin arttığı aylar 2012 2016 ve 2017 yıllarında Mart-Nisan Mayıs aylarında ve Eylül-Ekim –Kasım aylarında arttığı Haziran –Temmuz-Ağustos aylarında ve Ocak – Şubat aylarında azaldığı görülmektedir. Mevsim şartlarının yaşlıların mobilitesine etkisi açıkça görülmektedir. Özellikle Haziran-Temmuz-Ağustosa aylarında yaşlı yolculuğunun azalmasında yaz aylarının İstanbul dışında geçirilmesinin de etkisi olduğu değerlendirilmektedir.

 

2012 yılında yaşlı tip 2 indirimli (ücretsiz seyahat hakkı tanınmadan önce 60 yaş üstü tip 2 indirimli bilet uygulaması yürürlükte olduğundan 2012 yılında yaşlı başlığı altında 2016, 2017 yıllarında ise yaşlı ve 65 yaş üstü ücretsiz yolculuk sayıları) ayrı ayrı değerlendirilmiştir. İstanbul’da 2012 yılı aylara göre yaşlı tip 2 indirimli yolculuk sayısı Tablo 3 te verilmiştir.

 

 

 

Tablo: 3 2012 Yılında aylara göre 60 yaş üstü indirimli yolculuk sayıları

 

 

 

 

 

Şekil: 5  2012 Yılında aylara göre  60 yaş üstü indirimli yolculuk grafiği

 

 

 

 

Tablo 5: 2016 yılı aylara göre 60-65 yaş arası (Yaşlı)  65 yaş üstü (Ücretsiz) toplam yolculuk sayısı

 

İstanbul Genelinde 15 Temmuz 2016 yılında yaşanan darbe girişiminden sonra 15 gün süreyle tüm toplu taşıma modlarında halka ücretsiz hizmet verilmiştir. Bu dönemde elektronik bilet kullanılmadığından yolcu sayıları tespit edilememiştir. Şekil: 6 ‘daki grafikte bu husus dikkat çakmaktadır.

 

 

Şekil 6. 2016 yılı aylara göre 60-65 yaş arası (Yaşlı)  65 yaş üstü (Ücretsiz) toplam yolculuk grafiği

 

 

 

 

Tablo 6. 2017 aylara göre 60-65 yaş arası (Yaşlı)  65 yaş üstü (Ücretsiz) toplam yolculuk sayıları

 

 

 

 

Şekil 7. 2017 aylara göre 60-65 yaş arası (Yaşlı)  65 yaş üstü (Ücretsiz) toplam yolculuk sayıları

 

60 yaş üstü bireylere toplu taşımanın indirimli olduğu 2012 yılında İstanbul genelinde 69.684.044 olan yolculuk sayısı 2016 yılında 37.721.143 + 103.905.393= 141.626.536 ‘ya 2017 41076.610+113.563.900 = 154.640.510 ‘a çıkmıştır. 2012 yılında toplu taşımada kullanılan tip 2 yaşlı indiriminden faydalanan yolcuların ne kadarlık kısmının 65 yaş üstü olduğuna ilişkin elimizde bir veri bulunmadığı için 2012 yılı ile 2016 ve 2017 yıllarında toplu taşımayı kullanan yaşlı yolcuların toplamı üzerinden bir kıyaslama yapılmıştır. 60-65 yaş arası ile 65 yaş üstü yolculuk sayıları toplamında 2012 yılına göre 2016 yılında yüzde 103 oranında, 2017 yılında ise yüzde 122 oranında bir artış olduğu gözlenmektedir.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Tarafından Verilen Gelir DesteğiÖdemesi

 

4736 sayılı Kanunun gereği hazırlanan “Ücretsiz Seyahat Kapsamında Yapılacak Gelir Desteği Ödemesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik”  06 Ocak 2016 gün ve 29585 sayılı Resmi Gazete yayımlanmış ve yürürlüğe girmiştir. Yönetmeliğin “ödeme miktarı “başlıklı 6 ncı maddesi uyarınca;  gelir desteği ödemesinden yararlanacak olan işletmecilere; Şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir özel denizyolu ulaşımı aracı için aylık 750 TL, Diğer ulaşım araçlarından Ankara ve İstanbul Büyükşehir Belediyelerinde şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı için aylık 1.000,00-TL gelir desteği ödenmesi” düzenlemesi yapılmıştır. Yolculuk kapasitesi ile ilgili herhangi bir düzenleme getirilmemiştir.

 

İstanbul Genelinde gelir desteği ödemesinden faydalanan özel halk otobüsü sayısı; 2.882, özel deniz  yolu ulaşım aracı 170’tir. Özel halk otobüslerinin ve özel deniz yolu araçlarının bağlı olduğu şirket ve şirkete ait otobüs sayıları Tablo7’de verilmiştir. (TUHİM,2018)

 

ŞİRKET / OPERATÖR	ARAÇ SAYISI	TAŞIMACILIK TÜRÜNE GÖRE  ARAÇ BAŞI AYLIK  DESTEKLEME TUTARI (TL)
İSTANBUL HALK ULAŞIM A.Ş.	422	1.000,00
MAVİ MARMARA  A.Ş.	420	1.000,00
YENİ İSTANBUL ÖHO	311	1.000,00
ÖZULAŞ A.Ş.	453	1.000,00
ÖZTAŞ A.Ş.	339	1.000,00
TEK KATLI BAĞIMSIZLAR	7	1.000,00
İSTANBUL OTOBÜS A.Ş.	930	1.000,00
ÖZEL TOPLU TAŞIMA OTOBÜSLERİ  TOPLAMI	2.882
TURYOL DENİZ ULAŞIM	60	750,00
DENTUR /AVRASYA DENİZ ULAŞIM	40	750,00
MAVİ MARMARA  DENİZ ULAŞIM	32	750,00
BEYDEN DENİZ ULAŞIM	4	750,00
İDO DENİZ OTOBÜSLERİ VE ARABALILAR DENİZ ULAŞIM	34	750,00
DENİZ ULAŞIM ARAÇLARI TOPLAMI	170

 

Tablo 7. Gelir desteği ödenen araçların şirketlere göre dağılımı (TUHİM,2018)

 

İstanbul Otobüs A.Ş İşletmeler Müdürlüğünden alınan bilgilerden İstanbul’da; Kadıköy, Üsküdar ve Şişli ilçelerine kısa mesafeden yolcu taşıyan hatlarda ücretsiz yolcu oranının yüzde 35 ile yüzde 48 oranında yüksek olduğu, söz konusu semtlerin İstanbul’un eski ve lüks semtlerinden olduğu, buna karşın ücretsiz yolcu oranının en düşük olduğu semtlerin havaalanı hatları ve Metro ağına yolcu taşıyan ana hatlarda olduğu yüzde 3 ila yüzde 5 arasında değiştiği anlaşılmaktadır. (Karakaya, 2017) Buna karşın Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından ödenen gelir desteği taşıdıkları yolcu oranlarına bakılmaksızın tüm hat ve araçlara aynı miktarda ödenmektedir. 2018 Ocak ayında en fazla ve en az ücretsiz yolcu taşıyan hatların listesi ücretsiz taşıma oranları Tablo 8’de sunulmuştur.

 

 

Tablo 8. En fazla ve en az ücretsiz taşınana hatlar listesi (Karakaya, 2018)

Toplu taşıma hizmeti veren Özel işletmecilerin UKOME tarafından onaylanan Özel Halk Otobüsleri Yönergesi standartlarında hizmet verdikleri 12 metre solo yolcu otobüsünün aylık işletme maliyeti; Zorunlu trafik sigortası, kasko ve ferdi kaza sigortası, MTV (motorlu taşıtlar vergisi), belediye teknik muayene, tüv-türk muayene, belediye ruhsat harcı ortalama, temizlik bedeli, lastik  (2 yıl kullanılıyor), amortisman, personel  (ideal 2,3 sürücü), SGK, vergi ve diğer ödemeler (2,3 kişi), kıdem tazminatı  (2,3 personel), muhasebe, şirket payı, gkm cihazı hizmet bedeli, belediye hizmet bedeli (0-8 yaş hariç), personel elbisesi, ad blue, mavi akbil ve iletişim, tamir bakım, yağlama, yakıt (dizel) ve hat kira bedeli (belediyeden hat kiralayan işletmeci için devlet ihale kanunu gereği belirlenen ücret) gibi sabit giderlerden oluşmaktadır. (İSTANBUL OTOBÜS, 2012) . Taşınan yolcunun birim maliyetinin Aralık 2017 yılı için  ₺1,85 olduğu ifade edilmektedir. (Ünveren, 2017)

 

SONUÇ VE ÖNERİLER

Özel işletmeciler için UKOME tarafından belirlenen toplu taşıma araçlarının asgari araç ve hizmet standartlarına uygun hizmet maliyetleri 2017 Yılı Aralık için 1,85.-TL’dir. Toplu taşımadan faydalanan yolcuların genel olarak engelli ve yaşlı oldukları dikkate alındığında dezavantajlı guruplara verilen hizmetin kalite ve erişilebilirlik standartları gereği maliyetinin daha yüksek olduğu açıktır. “Ücretsiz Seyahat Kapsamında Yapılacak Gelir Desteği Ödemesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik” kapsamında taşınan yolcu sayısı, araç standardı, mesafe, yolculuk süresi v.b gibi kıstaslar dikkate alınmadan tüm araçlar için standart ücret ödenmesi hakkaniyet ilkesine aykırıdır. Yönetmelikle belirlenen destek UKOME tarafından belirlenen indirimli tarifeler ile kıyaslandığında dahi oldukça düşüktür.

“Ücretsiz Seyahat Kapsamında Yapılacak Gelir Desteği Ödemesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik 4736 sayılı Kanunun 1 inci maddesi kapsamında yapılacak aylık gelir desteği ödemesini; yıllık olarak belirlemeye, şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracına taşıma kapasitesine göre farklılaştırmaya ve yapılacak ödemeye ilişkin diğer esas ve usulleri düzenlemeye Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ve Maliye Bakanlığı yetkilidir. Bu nedenle Kanunda değişiklik yapmaya ihtiyaç olmaksızın Yönetmelikte yapılacak düzenleme ile taşınan ücretsiz yolcu sayısı üzerinden gelir desteği hesaplanarak ödenebilir. Taşınan yolcu başına ödeme; Ankara ve İstanbul büyükşehir belediyelerinde şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı için taşınan ücretsiz yolcu başına UKOME tarafından belirlenen indirimli tarife ücreti kadar ödeme yapılabilir. UKOME tarafından belirlenecek tarifeler her bir büyükşehir için şehrin özellikleri ve ihtiyacı dikkate alınarak belirleneceğinden daha adil bir düzenleme olacaktır.

Büyük kentlerde artan yolculuk talebinin toplu ulaşım ile çözülmesi için, kent içi toplu taşımacılık sistemlerinin etkin, verimli, konforlu, güvenli ve güvenilir bir şekilde planlanması ve işletilmesi zorunludur. Toplu ulaşımın hizmet düzeyi; Erişilebilirlik, Sıklık, Seyahat Süresi, Konfor, Güvenlik ve Taşıma Kapasitesi ile ölçülebilmektedir. Toplu ulaşım ile ilgili planlamaların kentin temel özelliklerini (ekonomik, coğrafi ve demografik yapısını) ve halkın ihtiyaçlarını dikkate alarak yapılmasının doğru olacağı açıktır. Büyükşehirlerde ulaşımın planlanması işle ilgili her türlü yetki UKOME ‘dedir.

Kalkınma hedefleri kapsamında özellikle de yaşlı, kadın, çocuk ve engelli gibi toplumun dezavantajlı kesimleri için ihtiyaçlarına uygun yöntemler geliştirmek, yol ve yolculuk güvenliğinin artırılması ekonomik ve sürdürülebilir ulaşım sistemlerine ulaşımının sağlanması önemlidir. Toplu ulaşımın yaygınlaşmasında süre ve konfor önem arz etmektedir. İstanbul genelinde yaşlı yolcuların seyahat taleplerinin yüksek olduğu sonbahar ve ilkbahar aylarında yolculuk konforunun artırılması için yerel yönetimler tarafından ek tedbirler alınabilir.  Yaşlı yolcuların ücretsiz seyahat hakları ile ilgili zaman aralığının ulaşım talebinin en yüksek olduğu saatlerin dışındaki zaman aralığında kullanılması, aylık olarak biniş sayısında kısıtlamaya gidilmesi gibi hususlarda UKOME ’ye yetki verilmesi konusunda yasal düzenleme yapılabilir.

 

Toplu taşımayı teşvik etmek, özel araç kullanımını azaltmak ve tüm kesimler için toplu ulaşımı erişilebilir kılmak için alınması gereken önlemler 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu ve Ulaşım Koordinasyon Merkezleri Yönetmeliği gereği UKOME tarafından planlanmaktadır. UKOME tarafından toplu taşımanın kalitesinin artırılması, buna karşılık bilet fiyatlarının dar gelirli kesimlerin de karşılayabileceği seviyede tutulması için bilet fiyatlarının düşük tutulması İBB Ulaşım ile ilgili stratejisinin temel mantığını oluşturmaktadır. Toplu ulaşımı teşvik etmek için bu stratejinin devam etmesi zorunludur. Özel İşletmecilerin gelirleri UKOME tarafından belirlenen taşıma tarifelerinden elde edilen gelirlerden ibarettir. Bilet fiyatlarının toplu ulaşımı teşvik amacıyla düşük tutulması, araç ve hizmet standartlarının UKOME kararları ile yükseltilmesi, araçlarda metrekare başına düzen yolcu yoğunluğunun azaltılması için alınan tüm önlemler özel işletmecinin işletme maliyetini artırmaktadır. Ancak UKOME Kararlarının özel işletmeciye getireceği maliyetin işletmeci tarafından nasıl karşılanacağı ile ilgili planlama eksik kalmaktadır. UKOME kararları ile yapılacak planlamaların özel işletmeciye getireceği yükün karşılanmasına katkı verecek uygulamaların eş zamanlı olarak bu komisyonda karara bağlanması özel işletmeci açısından işin sürdürülebilir olmasını sağlayacaktır. Aksi takdirde özel işletmeci tarafından verilen toplu taşıma hizmetlerinde hedeflenen hizmet düzeyine ulaşmak mümkün olmayacaktır.

 

 

 

 

 

KAYNAKLAR

Başkaya,2017.  Dr.,Ayşe Zafer BAŞKAYA ,  mobil-iletişimde-yeni-mobilite –gerçeği         

                 http://azkurs.org/  (erişim tarihi 8.12.2017)

 

Kinsella, K., He, W., 2009. An Aging World: 2008, U.S. CensusBureau, International

 

Kutsal Y.G 12 Nisan 2002 tarihli Yaşlanma 2002 Uluslararası Eylem  Planı  s.1,2  http://www.gebam.hacettepe.edu.tr (erişim tarihi 21.02.2016)

 

Kutsal, Y.G. 2007. Yaşlanan Dünyanın Yaşlanan İnsanları. Yaşlılıkta Kaliteli     Yaşlanma ,Geriatrik Bilimler Araştırma ve Uygulama Merkezi/GEBAM, Ankara. www.gebam.hacettepe.edu.tr.

 

Kutsal, Y.G. 2018. Yaşlanan Dünyanın Yaşlanan İnsanları Sempozyum Kitap

http://www.turkgeriatri.org/  erişim tarihi 23.04.2018

 

Karakaya,2018 Zübeyir Karakaya, Endürstri  Mühendisi, İstanbul Otobüs İşletmeleri Tic.A.Ş  Hat

              Analiz raporu, İSTANBUL

             

Miller, J. H., 2003, Travel ChangesandSocialExclusion. International Association of Travel Behavior

              ResearchAnnualDraft, USA

 

Unveren,2018 İşletme Müdürü, İstanbul Otobüs İşletmeleri Tic. A. Ş Faaliyet Raporu.

 

BELBİM,2017 20.12.2017 tarihli veri paylaşımıBELBİM Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş İBB İştirak şirketi. İSTANBUL

 

İETT SP,  2017 İETT 2018- 2022 Stratejik Planı İstanbul’da Toplu Taşımacılığın Durumu s.51-61 http://www.iett.istanbul erişim tarihi 06.05.2018

 

İSTANBUL OTOBÜS,2012 ,  Rotasyonlu Hatlarda Hat Kiralama İhale şartnamesi, İstanbul Otobüs İşletmeleri Tic.A.Ş İSTANBUL

 

Hacettepe Üniversitesi, 2008, Türkiyenin demografik dönüşümü. s.7, http://www.hips.hacettepe.edu.tr/ erişim tarihi 05.04.2018

 

 İBB SP,  2016 İstanbul Büyükşehir Belediyesi 2016 Faaliyet Raporu. sayfa 86 ve devamı http://www.sp.gov.tr/erişim tarihi 30.03.2018

 

Kalkınma Bakanlığı,2014.  2014- 2018 Yaşlanma Özel İhtisas Komisyonu Raporu sayfa 10 http://www.surdurulebilirkalkinma.gov.tr (erişim tarihi 17.12.2017)

 

Kalkınma Bakanlığı,2014. 2014- 2018 Yaşlanma Özel İhtisas Komisyonu Raporu sayfa 21. http://www.surdurulebilirkalkinma.gov.tr(erişim tarihi 17.12.2017

 

TNSA, 2008. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü. Ankara.

.

TUHİM, 2018.  İstanbul Büyükşehir Belediyesi Toplu Ulaşım Hizmetleri Müdürlüğü.

 

TÜİK, 2008. Türkiye Nüfus İstatistikleri. Türkiye İstatistik Kurumu

[2] Prof.Dr.Tuncer  TOPRAK  İstanbul Ticaret Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü,  Kentsel Sistemler ve Ulaştırma Yönetimi Programı.  ttoprak@ticaret.edu.trType the title here

Type the text here